Denetim Kavramı
Denetim bir işin veya görevin yürürlükteki mevzuata, ahlaka, ilgili konuda genel kabul görmüş ilkeler kapsamında doğru ve usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığını araştırmak, incelemek ve kontrol etmek suretiyle denetlemektir. Denetim genellikle aşağıdaki üç sınıfa ayrılır. Kamu Denetimi Denetimi, tüm kamu kurum ve kuruluşları üzerindeki merkezi yönetimin mali denetimi Sayıştay tarafından yapılır. Buna ilaveten, bazı özel konularda mali denetim Maliye Teftiş Kurulu tarafından da yapılabilmektedir. Daha önce iktidar döneminde kurulmuş olan Başbakanlık Denetleme Kurulu ise kalkındırılmıştır. Mali konular dışındaki diğer denetimler için ilgili kurumların yapması gereken denetimlerdir. İç Denetim, kamu kurum ve kuruluşları ile işletmelerin güvenlik ve verimlilik bakımından yapılan sürekli denetimdir. Bağımsız (Dış) Denetim, kurumun ve işletmelerin yürürlükteki mevzuat veya hukuksal gereklere bağlı olarak ilgili kurumun örgüt, hiyerarşi veya ekonomik ilişkisi dışında ve yasalarla yetkilendirilmiş kişi veya kurumlar tarafından yapılan mali tabloların doğruluğu ile güvenirliliğine ilişkin denetimdir. Kamu Denetim Konuları; idari denetim, personel denetimi, mali denetim olmak üzere üç grupta gerçekleştirilir. Uygulanan denetim yöntemleri ise; hukuka uygunluk veya biçimsel denetim, etkinlik ve verimlilik denetimi, yapılan parasal işlemlerin yürürlükteki yasalara ve mevzuat ile gerçeğe uygunluk denetiminden oluşur.
İster kamuda isterse özel sektörde olsun, bu konuya ilişkin organizasyon ile görev ve yetkiler bünyesel olarak kurulur. Diğer bir anlatımla, iç denetim yönetimlerin kendi kendini denetlemesi için oluşturulan organizasyon ve eylemdir. Bu nedenle, çağdaş ülkelerin kamu kurum ve kuruluşları ile belli bir düzeye gelmiş işletmelerin iç denetime yönelik mevzuat düzenlemeleri mevcuttur. İç denetim, kurumların ve işletmelerin amaçları bakımından aşağıdaki türlerden oluşur;
1- Faaliyetlerin Uygunluk Denetimi: Kamu kurum ve kuruluşları ile işletmelerin faaliyet ve işlemlerinin ilgili yasa, tüzük, yönetmelik ve diğer mevzuata uygunluğunun incelenmesi, bilgi
teknolojisi ve sisteminin sürekliliğinin, güvenirliğinin, güvenliğinin denetlenmesi ile denetlenen kurumun veya birimin faaliyetlerinin ve organizasyon yapısının yeterliliğinin değerlendirilmesidir.
2- Performans Denetimi: Yönetimin bütün kademelerinde gerçekleştirilen faaliyet ile işlemlerin planlanması, uygulanması, kontrolü aşamalarındaki etkinliğinin, verimliliğin ve ekonomikliğinin değerlendirilmesidir.
3- Mali Tablolar Denetimi: Gelir, gider, varlıklara ve yükümlülüklere maddi ve gayrimaddi haklara ilişkin hesaplar ile işlemlerin doğruluğunun, gerçekçiliğinin, mali sistem ve tablolarının güvenirliğinin denetimi, değerlendirilmesidir.
İç Denetim, yukarıda belirtilen denetim uygulamalarından bir veya birkaçını kapsayacak şekilde risk odaklı olarak yapılır ve şöyle özetlenebilir. Mali tabloların denetiminde esas amaç; genel kabul görmüş muhasebe ilke ve denetim standartları kapsamında mali tabloların doğruluğunu ve uygunluğunun denetimidir. Diğer amaçlar;
1- Hata ve hilelerin ortaya çıkarılmasıdır;
2- İşlemlerin amaçlar doğrultusunda yapılıp yapılmadığının saptanmasıdır;
3- Hata ve hilelerin önlenmesidir;
4- Denetlenen kurumun veya işletmenin faaliyetleri ile ilgili yönetime, önerilerde bulunulmasıdır;
5- Kurumun veya işletmenin sürekliliği ve mali durum hakkında güvenirlik sağlanmasıdır.
Denetimler zorunlu ve ihtiyari veya olağandışı denetim olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilmektedir.
1. Zorunlu Denetim: Yasal düzenlemeler ve mevzuat kuralları gereğince olağan olarak saptanan sürelerde yapılması zorunlu olan denetimdir. Bu kapsamdaki denetim, mevzuatın öngördüğü dönemlerde olağan olarak incelenmesi ve mali tabloların genel kabul görmüş muhasebe ve denetim standartları ile yürürlükteki mevzuat kurallarına uygunluğunun denetlenmesi esasına dayanır.
2- İhtiyari veya Olağandışı Denetim: Herhangi saptanmış bir süreye bağlı olmayan kurum ve işletmelerin isteği veya zorunlu nedenler dolayısıyla yapılan denetimdir. Bu kapsamda yapılan denetim, belirli bir olayın meydana gelmesine bağlı olarak bu olaylarla ilgili işlemlerin, hesapların veya o döneme ait mali tabloların denetlenmesi esasına ilişkin eyleme özel denetim denir.
Denetim uzmanı ise, belirtilen görevler kapsamında firma denetimini gerçekleştirmekle sorumludur.
Denetim Uzmanının görev ve sorumlulukları şunlardır;
1- Denetim gereksinimlerini belirlemek için şirket yönetimi ile iletişime geçmek,
2- Denetim kapsamı ve takvimini belirlemek,
3- Firma etkinliği ve verimliliğini sağlamak için mali kayıtları denetlemek,
4- Vergi yükümlülüğünü belirlemek üzere vergi mükelleflerinin mali durumunu, faiz ve iskonto oranlarını, yıllık gelirleri, hisse senedi ve tahvilleri değerlendirmek,
5- Firma faaliyetlerinin vergi kanunlarına uygunluğunu belirlemek üzere bordro ve personel kayıtlarını denetlemek,
6- Maddi varlıklar, net değer, borçlar, sermaye stoku, gelir ve harcamalar hakkındaki verileri incelemek,
7- Varlık kullanımı ve denetim sonuçları hakkında rapor hazırlamak,
8- Denetim strateji, prosedür ve programlarını tasarlamak ve uygulamak,
9- Potansiyel riskleri önlemeye yönelik risk modelleri geliştirmek,
10- Denetim personelinin gelişimi için eğitim programları planlamak,
11- Bütçelerin hazırlanmasına yardımcı olmak,
12- Firmaya ait mali verilerin gizliliğini korumak.
Denetim uzmanı olmak için resmi bir eğitim mecburiyeti bulunmamaktadır. Üniversitelerin dört yıllık eğitim veren İktisat, İşletme ve ilgili Mühendislik bölümlerinden en az lisans derecesi ile mezun olarak mesleği icra etmek mümkündür.
Denetim uzmanında olması gereken özellikler şunlardır;
1- Denetim ilkeleri ve uygulamaları hakkında kapsamlı bilgiye sahip olmak,
2- Karmaşık matematiksel hesaplamalar yapabilmek,
3- Mükemmel yazılı ve sözlü sunum becerisi sergilemek,
4- Ekip üyeleri ve müşterilerle olumlu çalışma ilişkileri geliştirebilmek,
5- Liderlik vasfına sahip olmak,
6- Problem çözme kabiliyeti göstermek,
7- Erkek adaylar için, askeri yükümlülüğü bulunmamak.
Bağımsız denetim, işletmelerin yıllık finansal tablo ve diğer finansal bilgilerinin, bu tablo ve bilgiler için belirlenen kriterlere (örneğin, uluslararası finansal raporlama standartlarına, BOBI FRS) uygunluğu ve doğruluğu hususunda, makul güvence sağlayacak yeterli ve uygun bağımsız denetim kanıtlarının elde edilmesi amacıyla genel kabul görmüş bağımsız denetim standartlarında öngörülen gerekli tüm bağımsız denetim tekniklerinin uygulanarak defter, kayıt ve belgeler üzerinden denetlenmesi ve değerlendirilerek rapora bağlanmasını ifade eder. Bağımsız denetimin amacı; finansal tabloların finansal raporlama standartları doğrultusunda bir işletmenin finansal durumunu ve faaliyet sonuçlarını tüm önemli yönleriyle gerçeğe uygun ve doğru bir biçimde gösterip göstermediği konusunda bağımsız denetçinin görüş bildirmesini sağlamaktır.
Bağımsız denetimin ilkeleri şunlardır;
1- Mesleki şüphecilik: Bağımsız denetçinin sorgulayıcı bir yaklaşımla kanıtların geçerliliğini incelemesi, kanıtların işletme yönetiminin açıklamalarının yanı sıra diğer bilgi ve belgelerle çelişki içinde olup olmadığını değerlendirmesidir.
2- Makul güvence: Bağımsız denetim finansal tabloların önemli bir yanlışlık içermediği konusunda makul bir güvenceyi sağlayacak şekilde tasarlanır. Makul güvence, bir bütün olarak finansal tabloların nitelik ve nicelik bakımından önemli bir yanlışlık içermediğine dair bir sonuca varmada yeterli, uygun bağımsız denetim kanıtının toplanmasıdır.
Bağımsız denetim kanunların, yönetmeliklerin, standartların işletmelere dayattığı bir zorunluluk değil aksine günümüz işletmeleri için vazgeçilemez bir ihtiyaçtır. Şeffaf, açık ve anlaşılır bilgi en değerli bilgidir, bu da ancak bağımsız denetimle mümkündür.
