HAVAYI KOKLAYAN CANLILAR: LİKENLER
HAVAYI KOKLAYAN CANLILAR: LİKENLER
Likenler, bazı mantar ve alg türlerinin ortak yaşamı sonunucunda meydana gelmiş, karşılıklı fayda esasına dayanan bir birliktelikten doğan canlılardır. Sistematik olarak mantarlar aleminde yer alırlar. İki ayrı gruba ait canlıdan oluşmalarına rağmen tek bir birey gibi görünürler ve ayrı yaşadıklarında üretmedikleri bazı maddeleri sentezlerler. Bu maddelere sekonder metabolitler adı verilir. Gelişmiş bitkilerde de sekonder metabolitlerden söz edilir ancak likenlerin ürettiği bu metabolitler hem eşsiz hem de çeşit olarak çok fazladır. Bu madde çeşitliliğinin fazla olmasının bazı nedenleri ise çok zorlu koşullara adapte olabilmek, yüzyıllarca yaşayan bu organizmaların değişen çevre şartlarıyla mücadelesi vs. sayılabilir.
Bu özel bileşikler likenlerin çok eski çağlardan bu yana boya, parfümeri, kozmetik, tekstil ve ilaç kaynağı olarak kullanılmalarını sağlamıştır. Ayrıca likenlerin, hava kirliliğinin belirlenmesinde nasıl rol aldıklarının keşfiyle çalışmalar bir hayli artmış doğaya ve insanoğluna hizmetine devam etmiştir. İlk kez 1896 yılında Nylander isimli bilim adamı, Paris’in kırsal alanlarında ağaçlar üzerinde görülen bazı liken türlerini, şehrin içindeki aynı ağaç türü üzerinde olmadığını ve buradaki likenlerin hava kirliliği nedeniyle yok olduğunu fark etmiştir. Yine aynı yıllarda Münih ve İngiltere’de de likenlerin yok olduğu belirlenmiştir. 1900’lu yılların başında bu durum Avrupa’da geniş ölçüde hissedilmiş ve yok oluşların nedeninin hızlı sanayileşme ve kömür ocakları olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmalar sayesinde likenlerin en güncel kullanım alanlarını belirlemiş, hava kirliliğinin tespiti ve izlenmesinde bu organizma grubu kullanılarak çeşitli yöntemler geliştirilmiştir.
Damarlı bitkilerde hava kirliliğine neden olan partikül maddeler (ağır metaller vs.) ve radyoaktif kirlilik organizma içerisine alınsa dahi metabolik faaliyetler neticesinde sözkonusu kirlilik etmenlerini bünyelerinden uzaklaştırırlar yada belli bir yoğunlukta tutarlar. Oysa likenler, damarlı bitkilerde ki gibi stoma, kütikula ve vasküler* yapılara sahip olmamalarından dolayı tüm bu kirlilik etmenlerini –sıvı ve gaz- gövdenin tüm yüzeyi tarafından emerek biriktiriler. Emilen bu maddeleri uzaklaştıramayıp bünyelerinde tutarlar. Bu madde birikimi bize, analizler sonucunda liken bünyesinde hangi maddelerin hangi oranlarla bulunduğunu dolayısıyla o ortamın hava kalitesi hakkında sayısal ve kesin değerler verir. Diğer bir yöntem ise temiz, az kirli ve çok kirli ortamlarda yayılış gösteren türlerin varlığıyla fikir edinilebilir. Örneğin; Xanthoria parietina ve Phycia adscendens türleri bulunan bir bölgede orta derecede kirlilik olduğunu söyleyebiliriz. İstanbul’ da şehirleşmenin çok yoğun olmadığı bölgelerde bu iki türe sık rastlanır. Öte yandan hava kalitesi nispeten iyi olan Adalara yahut Şile – Ağva taraflarına gidildiğinde Usnea spp., Ramalina spp. gibi kirliliğe duyarlı türlere rastlanır.
Diğer çalışma yolu ise, doğal olarak geliştiği alandan toplanan liken örneklerinin element analizleri yapıldıktan sonra hava kalitesi bakımından çalışılacak bölgelere yerleştirilmesi ve belli bir süre beklendikten sonra yeniden element analizlerinin yapılmasıdır. Şehir içinde liken örneklerine pek rastlanılmadığından, hava kirliliğinin belirlenmesinde böyle bir yola başvurulmaktadır. Yakın zamanda yapılan bir çalışmada İsrail’ de karayolları çevresindeki değişik istasyonlara yerleştirilen Ramalina duriaei (Temiz hava göstergesi bir liken türü) nikel, krom, bakır, çinko, kurşun miktarları karşılaştırılmıştır. Çalışma iki kez tekrarlanmıştır. Kirletici kaynağından uzaklaştıkça ağır metal miktarında bir azalma olduğu bulunmuştur. Yol kenarındaki istasyonlarda kurşun ve nikel seviyesindeki artışın motorlu araç trafiğinin yoğunluğuna bağlı olduğu kaydedilmiştir. İlk deneme sırasında bölgedeki narenciye bahçelerine tarımsal amaçlarla çinko ilaçlamasının yapıldığı daha sonra bu metodun uygulamadan kaldırılması ile likenlerdeki çinko miktarının belirgin olarak düştüğü belirtilmiştir.
Likenler her ne kadar aşina olunmayan ve göz önünde bulunmayan canlılar olmasına rağmen ekolojik açıdan son derece önemli organizmalardır. Dolayısıyla likenler bu özellikleriyle insanların geleceğinde önemli bir yere sahip olacak gibi gözüküyor.
