İktisat ve Ahlâk Üzerine | I
İktisat, kıt kaynaklarla sınırsız ihtiyaçların karşılanması üzerine var olan bir bilim dalıdır ve ekonomi üzerine etki sağlayan her faaliyet iktisadın konusudur. Bir birey toplum tarafından kabul görmeyen bir iktisadi ilişki içinde bulunsa dahi (uyuşturucu satmak/satın almak) bu iktisadi açıdan bir inceleme konusudur. Çünkü burada satın alan kişi bir tüketim faaliyetinde bulunmuş, satan kişi ise bir gelir elde etmiştir. Ahlak ise, neyin doğru veya yanlış sayıldığı ile ilgilenir. Terim genellikle kültürel, dinî, seküler ve felsefi topluluklar tarafından, insanların çeşitli davranışlarının yanlış veya doğru oluşunu belirleyen bir yargı ve ilkeler sistemi kavramı ve/veya inancı için kullanılır. İmam Gazali’ ye göre ise ahlak, insan nefsine yerleşmiş olan bazı davranışların düşünmeden ve fikri bir zorlama olmadan rahatlıkla ortaya çıkmasıdır.
İktisat ve ahlak birbirleriyle ne kadar ilintilidir?
İktisat, Antik Yunan öncesinde, insanoğlunun yer yüzüne inişiyle, var olan bir olgudur. Antik Yunan döneminde var olan ideal devlet arayışlarının satırlara döküldüğü anlarda ideal düzeni sağlamak için düşünürler iktisadi ideal düzenden de bahsetmişlerdir. Burada geçen ve günümüz iktisadi düşünceleri hiçbir toplumsal kurumdan ya da dinden etkilenmemiştir diyebilmek güçtür. Antik Yunan dönemi düşünürlerine baktığımızda, ideal devlet arayışları içinde incelemeler yaparken bulundukları toplumun kültürel, ahlaki ve dini kurumların etkisi altında kalmışlardır çünkü düşünürlerin de üyesi olduğu kültürel, ahlaki ve dini olgular söz konusudur. Dolayısıyla kitleleri etkilemeyi başarmış düşünürlerin veya günümüz bilim insanlarının sahip olduğu değerler, bilinçaltlarında yatan ahlaki değer ve yargılardan bağımsız kalması çok düşük bir ihtimaldir. Bir başka açıdan bakacak olursak, klasik iktisadın kurucusu Adam Smith 1776’da Ulusların Zenginliği adlı eserini yayımlamadan 17 yıl önce 1759’da Ahlaki Duygular Teorisi adlı eseri göze çarpmaktadır.
Faiz, dini kurumlara göre uzun bir süre ahlaki olmayan bir olguyken iktisat içindeki yeri ne olmuştur?
Antik Yunan döneminde ticaret yapmak ve faizle para alışverişinde bulunmak reel üretime bir katkısı olmadığı için kilise ve düşünürler açısından olumsuz bakılan bir işti. Ticaret yapan kesim elde ettiği sermaye fazlası ile faizli para veriyordu. Kilise karşı çıksa da durum pratikte bu şekildeydi. Ancak bu dönemde Solon Yasaları, sosyal yaşamı ve ticari hayatı düzene sokmak için Solon tarafından geliştirilmiş ve bu yasalara göre faiz alınmasının yasak olduğu bir içerik görülmemiştir. Roma döneminde ise On İki Levha Yasası bir parça belirsizlik içerse de yıllık bir faiz oranı belirlemişti. Hristiyanlığın etkisinde kalan ve bu nedenden dolayı faize olumsuz bakan Justinian zamanına gelindiğinde denizcilikle ilgili borçlanmalarda %12, sıradan insanların ihtiyaç halinde yaptıkları borçlanmalarda %6 ve önemli şahısların ve zirai üreticilerin borçlanmasında ise faiz oranı %4 olarak belirlendi. 13. yüz yıla gelindiğinde faizle ilişkisi olan bir kimseden şüphelenildiğinde, göğsü ve baldırlarından haç işareti ile şeklinde dağlanarak cezalandırılıyordu. Tüm bu yaşananlardan sonra faiz ekonomik sistemin en önemli yapı taşlarından biri olarak karşımızdadır.
Başarılı bir iktisadi faaliyet gerçekleştirebilmek için ahlaklı ve dürüst olmak gerekli midir?
Burada uzun süren bir çalışma sonrasında yaratılan, Daron Acemoğlu’nun, Why Nations Fail? adlı eserinden anlaşıldığı üzere bir iktisadi faaliyette sonucu başarılı bekliyorsanız ahlaklı göz ardı edemezsiniz. Buradaki başarınız hem faaliyetiniz açısından hem de ahlaklı davranışınız açısından bir başarıdır, elbette piyasada ahlakı hiçe sayarak faaliyet gösterip maddi açıdan başarılı pek çok işletme vardır ancak buradaki başarı bireyin ya da işletmenin başarısı olarak kalacak ve hakikatte topluma zararı olan bir sosyal sömürü olarak yansıyacaktır. Bejamin Franklin’ in kısa bir ifadesiyle, “dürüstlük en iyi politikadır.”...
Devamı için lütfen İktisat ve Ahlâk Üzerine | II başlıklı makaleye bakınız.
Link: https://expermio.com/gonderi/iktisat-ve-ahl-k-uzerine-ii_45a0f801-b49f-4816-b4d4-06d3abe22c5b
Ahmet Doğukan Baştürk | Founder - avucumdakigelecek.com
